เพื่อศึกษาวิเคราะห์เป็นความรู้ตามหลักวิชาการอีกแง่มุมหนึ่ง

ถ้าเราอยากจะรู้ว่า พระพิมพ์ใดพิมพ์หนึ่งมีอายุความเก่าแก่เท่าใด มันก็มีความจำเป็นที่เราจะต้องรู้จักสกุลศิลปะในพระพิมพ์นั้นๆ ก่อนอะไรอื่น จากนั้นก็ต้องศึกษาพิจารณาเนื้อหามวลสารหรือวัสดุใดๆ ที่นำมาสร้างพระพิมพ์นั้นๆ ว่ามีธรรมชาติความเก่าแก่ สอดคล้องกับประมาณอายุของสกุลศิลปะในพิมพ์พระนั้นหรือไม่ แล้วจึงหันกลับไปมองกรุแหล่งที่มาของพระพิมพ์ดังกล่าวว่าเป็นกรุเจดีย์สมัยใด? สมัยเดียวกันกับที่ได้ สร้างพระรึเปล่า หรือว่าเป็นพระพิมพ์ที่ถูกบรรจุเข้ากรุไว้ในยุคหลังที่อาจจะมีการบูรณปฏิสังขรณ์ ลักษณะและสภาพกรุเป็นอย่างไร? ใครเป็นผู้สร้าง? และมีวัตถุประสงค์การสร้างอย่างไร?

ก่อนสงครามโลกครั้งที่ 2 เอกสารสำคัญฉบับหนึ่งที่เขียนขึ้นในสมัยนั้นก็คือ ?ตำนานพระพิมพ์? เขียนโดย ศาสตราจารย์ ยอร์ช เซเดส์ หลายท่านก็เคยได้อ่านหลายเที่ยวแล้ว โดยเ?ฉพาะได้กล่าวถึงพระสกุลลำพูนที่มีพระพุทธเจ้าประทับนั่งอยู่ใต้ร่มโพธิพฤกษ์ ซึ่งมีผู้ขุดพบในบริเวณอุปจารวัดร้างเป็นจำนวนมาก โดยเฉพาะพระคง ที่ท่านได้ยินชาวบ้านเรียกกันว่า พระอยู่คง ตามความเชื่อแบบไสยศาสตร์ว่า อยู่ยงคงกระพันชาตรี หรือฟันแทงไม่เข้า และเมื่อได้สำรวจวัดร้างดังกล่าวแล้ว พบว่ามีแต่รากฐานแสดงว่าเก่าแก่ แต่ท่านเองไม่แสดงตนว่ารู้หรือไม่รู้ว่าเก่าเท่าใด
 

ข้อมูลดังกล่าวทำให้ทราบว่า พระคง เป็นพระพิมพ์ดินเผา ที่ขุดพบในบริเวณอุปจารวัดพระคงฤาษี ซึ่งตอนนั้นยังเป็น ?วัดร้าง? ไม่มีชื่อ เป็นวัดเก่า เพราะยังเหลือรากฐานพอให้เห็นโครงสร้างทางสถาปัตยกรรมโบราณเท่านั้น แต่ไม่รู้ว่าเก่าแก่เท่าใด ต่อมาเพราะว่าพระคงโด่งดังขึ้นมาในวงการนักนิยมสะสมพระพิมพ์พระเครื่อง ก็คงจะมีการตั้งชื่อวัดนี้ขึ้นเป็น วัดพระคงฤาษี กลายเป็นเรื่องเล่าว่า มีฤาษีปรากฏขึ้นนาม พระคงฤาษี ทั้งที่เดิมพระคงที่ได้ชื่อนี้เป็นเพราะว่ามีพิมพ์ทรงใหญ่กว่าพระรอด สำเนียงเดิมที่เรียกพระพิมพ์นี้ก็คือ พระโข่ง หรือ พระโค่ง ไม่ใช่เพราะว่าชาวบ้านเขาจะรู้มาก่อนว่า พระคงฤาษีเป็นผู้สร้างพระพิมพ์นี้ เมื่อตรวจสอบตำนานพงศาวดารประมาณอย่างน้อย 4 เล่ม ได้แก่ ชินกาลมาลินีปกรณ์ มูลศาสนา? ตำนานจามเทวี และ จามเทวีวงศ์ ไม่ปรากฏฤาษีชื่อ พระคงฤาษี นอกจากเอกสารที่เพิ่งเขียนแจกตามวัดลักษณะเป็นเรื่องแต่งขึ้นอย่างน่าเกลียดเพราะไม่รัดกุม ว่าไปแล้วเท่ากับเป็นเรื่องของการหลอกลวง แม้แต่ในหนังสือตำนานพงศาวดารทั้ง 4 เล่มดังกล่าว ก็ไม่มีชื่อ พระคงฤาษี อาจเป็นเพราะว่าเป็นหนังสือที่แต่งขึ้นหลังพุทธศตวรรษที่ 21 ทุกเล่ม ดังนั้น พระวาสุเทพ กับ พระสุกกทนฺตฤาษี และฤาษีอื่นๆ 108 ฤาษี ที่ว่าบำเพ็ญตบะอยู่แถวๆ ดอยสุเทพตามตำนานกล่าวถึงจึงไม่มีตัวตน ในบริเวณวัดดอยสุเทพเองก็ไม่มีโบราณสถานและวัตถุเก่าแก่ถึงสมัยทวาราวดีแม้แต่ชิ้นเดียว และวัดนี้ก็มีหลักฐานเป็นเอกสารทางประวัติศาสตร์ระบุชัดเจนว่า วัดดอยสุเทพสร้างขึ้นในรัชสมัย พระเจ้ากือนา (ไม่ใช่ถือนา) เรื่องของเรื่องก็ยิ่งทำให้เราเกิดรู้สึกเหมือนถูกตบหน้าโดยไม่รู้สึกตัวมาก่อน

ที่ร้ายแรงก็คือ ตำนานกล่าวเหมือนๆ กันว่า พระนางจามเทวี ธิดาเจ้ากรุงละโว้มีพระสวามีปกครองเมืองราม (อโยธยา) ได้เสด็จขึ้นมาปกครองเมืองหริภุญไชยตามคำทูลเชิญของฤาษี ระหว่างพุทธศตวรรษที่ 12-13 แต่เมื่อตรวจสอบประวัติศาสตร์โบราณคดี อโยธยาเป็นเพียงชุมชนเล็กๆ ในสมัยกรุงละโว้ เป็นเมืองหลวงของแคว้นทวาราวดี ยังนับถือพระพุทธศาสนาฝ่ายหินยานโบราณ ที่เรียกว่า ?เถรวาท? ต่อมาระหว่างพุทธศตวรรษที่ 16 อาณาจักรกัมพูชาโบราณขยายอิทธิพลเข้าผนวกกรุงละโว้เข้าไว้ในอำนาจอโยธยา หรือเมืองราม ของพระสวามีพระนางจามเทวี จึงเริ่มเปลี่ยนสภาพเป็นบ้านเป็นเมืองที่ขยายใหญ่ขึ้นประมาณระหว่างพุทธศตวรรษที่ 17 แต่ศูนย์การเผยแพร่วัฒนธรรมขอมยังคงอยู่ ณ กรุงละโว้ที่เริ่มเสื่อมประมาณปลายพุทธศตวรรษที่ 17 หรือต้นพุทธศตวรรษที่ 18 เป็นอย่างช้า อโยธยากลายเป็นราชธานี จึงเป็นไปไม่ได้ที่พระสวามีของพระนางจามเทวีจะเป็นกษัตริย์ในช่วงระหว่างพุทธศตวรรษที่ 12-13 ต้องมีอะไรคลาดเคลื่อนแน่ๆ โดยเฉพาะเกี่ยวกับช่วงระยะเวลา หรือไม่เรื่องราวของพระนางจามเทวีก็คงจะเป็นเรื่องแต่งขึ้น เช่น อย่างที่นักวิชาการรุ่นใหม่สันนิษฐาน

ในความรู้สึกของคนเฒ่าคนแก่รุ่นคุณปู่คุณทวดของผู้เขียน พระคง หรือพระลำพูน เป็นพระพิมพ์ดินเผา ซึ่งเป็นหนึ่งในพระพิมพ์พระเครื่องที่พระนางจามเทวีได้สร้างเข้าบรรจุไว้ใน ?จตุรพุทธปราการ? พร้อมกับพระพิมพ์พระเครื่องอื่นๆ อีกหลายพิมพ์นั้น ก็คงจะเป็นเรื่องของตำนานที่แต่งขึ้น เพื่อเพิ่มความศรัทธาในพระพุทธศาสนา เพราะอยู่ในช่วงการเผยแพร่พระพุทธศาสนา จตุรพุทธปราการที่ตีความกันว่า แปลว่า กำแพง 4 ด้าน หรือในสมัยเราก็คงจะเท่ากับวัด 4 มุมเมืองละกระมัง เพราะว่ากันมาแล้วว่า หมายถึง วัดดอนแก้ว วัดพระคง วัดมหาวัน วัดกู่เหล็ก ตอนหลังยังมีผู้ค้นพบว่ามีอีกวัดหนึ่ง แต่ก็ไม่มีใครเปลี่ยนเป็น ?เบ็ญจพุทธปราการ? หลักการเดิมในการสร้าง พระพิมพ์พระเครื่องของเดียนั้น นอกจากจะสร้างไว้เพื่อเผยแพร่ศาสนา หรือไว้เป็นที่ระลึกถึงพระพุทธเจ้าแล้ว ยังได้สร้างไว้ในจุดประสงค์ที่เป็น ?พระอุทเทสิกะเจดีย์? หรือเป็นสิ่งอุทิศส่วนกุศลให้แก่ผู้วายชนม์ แต่ก็อาจจะนับได้ว่า การสร้างพระพิมพ์จตุรพุทธปราการเพื่อปกป้องพระศาสนาของพระนางจามเทวี ว่าไปแล้วก็เข้าข่ายทั้งเพื่อเผยแพร่ศรัทธาในพุทธศาสนาและเมื่อมีคนศรัทธามากๆ ก็เท่ากับ ?ปกป้องพระพุทธศาสนา? ตามความหมายที่ว่า ?จตุรพุทธปราการ? และจากประวัติการขุดค้นหาสมบัติโบราณและพระเครื่องในบริเวณวัดมหาวันหลายปีมาแล้ว มีบันทึกไว้ว่า พบหม้อดินบรรจุเถ้ากระดูกมนุษย์ด้วย ในหม้อนั้นยังมีแผ่นเงินแผ่นทองฉลุ และดุนนูน เป็นพระพุทธรูปทรงเครื่องสวยงามมาก ผู้เขียนก็มีวาสนาได้เห็นแล้ว นอกจากนั้นก็ยังพบ พระรอด พระคง พิมพ์เดียวกันกับที่พบบริเวณอุปจารวัดพระคงฤาษี และใต้ฐานชุกชีของวัดดอนแก้วด้วย รวมทั้งพระรอดหลวง ซึ่งก็คือ พระคงอีกพิมพ์หนึ่งนั่นเอง แต่พบจำนวนไม่มากนัก และก็มี พระเลี่ยง พระกวาง พระกล้วย พระละโ